Ο θρίαμβος του Μεγάλου Κωσταντίνου στις Αίθουσες του Ραφαήλ στο Βατικανό

Ο Μέγας Κωσταντίνος, ο άνθρωπος που άλλαξε τον ρου της ιστορίας παίρνοντας τα ηνία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εγκαταλείποντας με δεξιοτεχνικό τρόπο τους νεκρούς παγανιστικούς Θεούς και οδηγώντας την Ρώμη σε νέους δρόμους κατά πολλούς με την καθοδήγηση της μητέρας του, Αυγούστας Ελένης (διαβάστε περισσότερα εδώ) , «διηγείται» την ιστορία του μέσα από την παλέτα των μαθητών του Ραφαέλο Σάντσιο ντα Ουρμπίνο, πιο γνωστού ως Ραφαήλ στη μια από τις λεγόμενες Stanze di Raffaello στα Μουσεία του Βατικανού. (Διαβάστε περισσότερα εδώ). Οι τέσσερις αίθουσες δυο από τις οποίες έχει φιλοτεχνήσει ο Ραφαήλ (εξ ου και Stanze di Raffaello) και άλλες δυο οι μαθητές του, αποτελούσαν τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του Πάπα Ιουλίου ΙΙ, με την Sala di Costantino, την Αίθουσα του Κωσταντίνου να εικονογραφεί τα πιο χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη ζωή του στη βάση της θεματικής της νίκης του Χριστιανισμού απέναντι στην ειδωλολατρία.

Οι τελευταίες εργασίες συντήρησης το 2017 έφεραν στο φως μια μεγάλη έκπληξη. Επιβεβαιώνοντας τη μαρτυρία του Τζόρτζιο Βαζάρι ότι ο Ραφαήλ πειραματίζονταν λίγο πριν το θάνατο του με δύο φιγούρες με λάδι οι συντηρητές έφεραν στο φως μέσα στην Αίθουσα του Κωσταντίνου δύο άγνωστα έργα που αποδίδονται στον ίδιο το Ραφαήλ, δύο γυναικείες φιγούρες, η μία από τις οποίες συμβολίζει τη Δικαιοσύνη και η άλλη τη Φιλία.

Η Sala di Costantino είχε το ρόλο της Αίθουσας υποδοχής των επίσημων και έχει φιλοτεχνηθεί στη βάση των σχεδίων που είχε κάνει ο ίδιος ο Ραφαήλ πριν τον προλάβει ο θάνατος, σε νεαρή ηλικία, στα 1520 (διαβάστε περισσότερα εδώ). Ο Ραφαήλ επέλεξε να συνθέσει τις τέσσερις πιο κρίσιμες στιγμές στην ιστορική διαδρομή του πρώτου Αυτοκράτορα που έφερε την ανεξιθρησκεία, του Κωσταντίνου (306-337) που έριξε τους τίτλους τέλους στους διωγμούς και άνοιξε διάπλατα τις θύρες για την επικράτηση του Χριστιανισμού. Πρόκειται για το «όραμα του σταυρού», το γνωστό περιστατικό με το «Εν τούτω Νίκα», τη «μάχη στη Μιλβία Γέφυρα», την Pons Milvius, βόρεια της Ρώμης, τη «Βάφτιση του Κωσταντίνου» και την «δωρεά της Ρώμης» παραστάσεις που ολοκληρώθηκαν τέσσερα χρόνια μετά το θάνατο του Ραφαήλ.

Η ανακάλυψη

Η μεγαλειώδης ιστορική διήγηση περιλαμβάνει μορφές σημαντικών Παπών καθώς και αλληγορικές παρουσίες ενώ οι τελευταίες εργασίες συντήρησης το 2017 έφεραν στο φως μια μεγάλη έκπληξη. Επιβεβαιώνοντας τη μαρτυρία του Τζόρτζιο Βαζάρι ότι ο Ραφαήλ πειραματίζονταν λίγο πριν το θάνατο του με δύο φιγούρες με λάδι οι συντηρητές έφεραν στο φως μέσα στην Αίθουσα του Κωσταντίνου δύο άγνωστα έργα που αποδίδονται στον ίδιο το Ραφαήλ, δύο γυναικείες φιγούρες, η μία από τις οποίες συμβολίζει τη Δικαιοσύνη και η άλλη τη Φιλία. Οι μορφές αυτές φαίνεται ότι φιλοτεχνήθηκαν από το Ραφαήλ στα 1519 και λησμονήθηκαν όταν την εικονογράφηση ανέλαβαν να ολοκληρώσουν οι μαθητές του. Η δε οροφή της εντυπωσιακής αίθουσας αποτελεί τη δεύτερη που ζήτησε ο Πάπας Γρηγόριος XIII για να αντικαταστήσει την αρχική ξύλινη επί Λέοντα Χ με την εικονογράφηση να ανατίθεται στον Σικελό Τομμάζο Λαουρέτι ο οποίος φιλοτέχνησε στο κέντρο την αλληγορία του θριάμβου της Χριστιανικής θρησκείας. Το έργο ολοκληρώθηκε επί Σίστου V στα τέλη του 1585. Την παραγγελία για την τέταρτη αυτή και τελευταία αίθουσα του δεύτερου ορόφου του αποστολικού Ανακτόρου έδωσε στο Ραφαήλ ο Πάπας Λέοντας Χ στα 1517 με τον μεγάλο μαέστρο να προλαβαίνει μόνο τα σχέδια της εικονογράφησης. Ο ίδιος όπως μαρτυρούν και τα δυο άγνωστα έργα που είδαν το φως κατά τις εργασίες συντήρησης της αίθουσας φαίνεται να είχε σαν στόχο να ολοκληρώσει τις παραστάσεις με την πειραματική τεχνική λαδιού πάνω στον τοίχο, η οποία ωστόσο δεν έβρισκε σύμφωνους τους μαθητές του που επέλεξαν το παραδοσιακό fresco.

Οι τέσσερις αίθουσες δυο από τις οποίες έχει φιλοτεχνήσει ο Ραφαήλ (εξ ου και Stanze di Raffaello) και άλλες δυο οι μαθητές του, αποτελούσαν τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του Πάπα Ιουλίου ΙΙ, με την Sala di Costantino, την Αίθουσα του Κωσταντίνου να εικονογραφεί τα πιο χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη ζωή του στη βάση της θεματικής της νίκης του Χριστιανισμού απέναντι στην ειδωλολατρία.

Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι για το έργο έδειξε ενδιαφέρον μόλις έξι μέρες μετά το θάνατο του Ραφαήλ ο Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο όπως μαρτυρεί ο ίδιος σε επιστολή του προς το φίλο του Μιχαήλ Άγγελο με την οποία ζητούσε τη μεσολάβηση του, στις 12 Απριλίου 1520 ώστε να πείσει τον Καρδινάλιο Ιούλιο των Μεδίκων και μελλοντικό Πάπα Κλήμεντα VII να του αναθέσει τη διακόσμηση ολόκληρης της αίθουσας. Αν και η παρέμβαση του Μιχαήλ Αγγέλου φαίνεται ότι ήταν επιτυχής το σχέδιο ναυάγησε όπως λέει ο ίδιος σε επιστολή του στις 8 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς καθώς οι μαθητές του Ραφαήλ αρνήθηκαν να του επιτρέψουν να χρησιμοποιήσει τα προπαρασκευαστικά σχέδια του Σάντσιο ντα Ουρμπίνο.

Έτσι οι μαθητές του Ραφαήλ συνέχισαν το έργο του μαέστρου από το 1520 έως το 1524. Δίνοντας το στίγμα των καθοριστικών κυρίως πολιτικών κινήσεων του Μεγάλου Κωσταντίνου στη μάχη κατά του παγανισμού και την γέννηση της νέας Ρώμης. Οι τέσσερις τοίχοι της αίθουσας διαστάσεων 10 επί 15 μέτρων κοσμούνται με τις αντίστοιχες τοιχογραφίες οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με κόγχες στις οποίες δεσπόζουν αλληγορικές παραστάσεις και Πάπες ανάμεσα σε αγγέλους. Στο κατώτερο μέρος χωρισμένο από προσομοιώσεις μαρμάρινων ανάγλυφων που εικονίζουν Καρυάτιδες να κρατούν το στέμμα των Μεδίκων αναπαρίστανται άλλα επεισόδια της ζωής του Κωσταντίνου όπως η είσοδος του στρατού του Αυτοκράτορα στη Ρώμη, οι προετοιμασίες για τη μάχη στη γέφυρα Μιλβία, η ανάκριση των αιχμαλώτων, η ανακάλυψη του σώματος του Μαξέντιου, η ανακάλυψη του Τιμίου Σταυρού κ.α.

«Το όραμα του σταυρού»

Ίσως η πιο σημαντική παράσταση όσον αφορά στην καθιέρωση του Χριστιανισμού να μην είναι άλλη από το όραμα του σταυρού, το γνωστό περιστατικό όπου λίγο πριν τη μάχη στη γέφυρα Μιλβία ο Κωνσταντίνος είδε στον ουρανό το σταυρό με την επιγραφή «Εν τούτω Νίκα» (In hoc signo vinces) την οποία θεώρησε θεϊκό σημάδι και ζήτησε να αναγραφεί από τους στρατιώτες στις ασπίδες τους. Η παράσταση αποδίδεται στον Τζιούλιο Ρομάνο και τον Ραφαελίνο ντελ Κόλε και πλαισιώνεται από τον Άγιο Κλήμεντα ανάμεσα στην Πραότητα και την Μετριοπάθεια και τον Άγιο Πέτρο ανάμεσα στην Αιωνιότητα και την Εκκλησία.

«Η μάχη στη Μιλβία Γέφυρα»

Η μάχη στη Μιλβία Γέφυρα αποδίδεται στον Τζούλιο Ρομάνο και εικονίζει την καθοριστική αναμέτρηση στις 28 Οκτωβρίου 312 που οδήγησε στην ήττα του Μαξεντίου και άνοιξε το δρόμο στην κυριαρχία του Κωσταντίνου. Η σκηνή θεωρείται ότι εμπνέεται από παραστάσεις κυρίως σε Ρωμαϊκές σαρκοφάγους ενώ τη θεϊκή παρέμβαση υπέρ του Μεγάλου Κωσταντίνου υποδηλώνουν οι τρεις αγγελικές μορφές. Η παράσταση αυτή πλαισιώνεται από τον Άγιο Σιλβέστρο Ι στα αριστερά- αν και για κάποιους αυτό αμφισβητείται και υποστηρίζεται ότι πρόκειται πιθανότατα για τον Αλέξανδρο Ι – ανάμεσα στην Πίστη και τη Θρησκεία και τον Πάπα Ουρβανό Ι ανάμεσα στη Δικαιοσύνη και την Φιλανθρωπία.

«Η βάπτιση του Κωσταντίνου»

Η παράσταση με τη βάπτιση του Κωσταντίνου θεωρείται έργο του Τζιανφραντσέσκο Πέννι με παρεμβάσεις από το χέρι του Τζούλιο Ρομάνο με την σκηνή να τοποθετείται σε έναν χώρο που για πολλούς ιστορικούς της τέχνης παραπέμπει στο βαπτιστήριο του Λατερανό. Στο κέντρο βρίσκεται ένας Πάπας που προσομοιάζει στον Κλήμεντα VII και τελεί το μυστήριο ενώ πλευρικά υπάρχουν δυο σύγχρονες της φιλοτέχνησης του έργου μορφές, ο Κάρολος V και ο Φραγκίσκος Ι της Γαλλίας. Την παράσταση πλαισιώνουν ο Άγιος Δάμασος Ι, Πάπας από το 366 μέχρι και τον θάνατό του το 384, ανάμεσα στην Σύνεση και την Ειρήνη και ο Άγιος Λέοντας ανάμεσα στην Αθωότητα και τη Δύναμη.

«Η Δωρεά της Ρώμης»

Τέλος η Δωρεά της Ρώμης– η οποία συμβολίζεται με το επίχρυσο άγαλμα της Θεάς Ρώμης– θεωρείται έργο του Τζιούλιο Ρομάνο ενδεχομένως με τη συνδρομή του Τζιανφραντσέσκο Πεννι και του Ραφαελίνο ντελ Κόλε και αναφέρεται σε ένα θρυλικό επεισόδιο σύμφωνα με το οποίο ο Αυτοκράτορας δώρισε τη Ρώμη και τα περίχωρα στον Πάπα Σιλβέστρο Ι καθιερώνοντας την έδρα του Επισκόπου της Ρώμης. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι η σκηνή διαδραματίζεται σε έναν χώρο που θυμίζει την αρχαία Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Πλευρικά βρίσκονται οι Πάπες Γρηγόριος ο Μέγας και Σιλβέστρος Ι χωρίς αλληγορικές αυτή τη φορά μορφές μια που δεν το επέτρεπε ο χώρος. Οι τοιχογραφίες σώθηκαν λόγω του μεγέθους και των τεχνικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε το εγχείρημα που είχαν επιχειρήσει οι Γάλλοι του Ναπολέοντα να τις ξηλώσουν και να τις μεταφέρουν στο Μουσείο Ναπολέοντα, το σημερινό Λούβρο, μαζί με άλλα έργα τέχνης.

Ο μοναδικός Ραφαήλ

Και σήμερα αποτελούν από τα πιο διάσημα έργα τέχνης που φιλοξενούν τα Μουσεία του Βατικανού στη σκιά φυσικά της λάμψης της «Σχολής των Αθηνών«, μαρτυρώντας τη δύναμη της πένας του κορυφαίου μαέστρου- λάτρη του Μιχαήλ Αγγέλου τον οποίο μάλιστα απεικόνισε ως Ηράκλειτο στην περίφημη «Σχολή», του Φλωρεντινού καλλιτέχνη και ανταγωνιστή του, τα έργα του οποίου στην Καπέλα Σιστίνα πήγαινε νύχτα με κερί να δει για να ανιχνεύσει τα μυστικά της πινελιάς του Μπουοναρότι. Ανεξίτηλα αποτυπώματα στη γραμμή του χρόνου από τον Ραφαήλ που στο σύντομο βίο του μας κληροδότησε μεγαλειώδη αριστουργήματα. Του ανθρώπου που μπήκε στον πειρασμό να σκεφτεί να ακολουθήσει την καριέρα ενός καρδινάλιου, όντας αρραβωνιασμένος με την κόρη ενός ανώτατου αξιωματούχου της Παπικής εκκλησίας, το ίδιο διάστημα που ήταν ερωτευμένος και διατηρούσε σχέση με τη λατρεμένη του Λα Φορναρίνα, την κόρη ενός φουρνάρη, του αγαπημένου καλλιτέχνη του Βατικανού, που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 37 ετών, Μεγάλη Παρασκευή, στις 6 Απριλίου 1520, την ημέρα των γενεθλίων του.

*O Σταύρος Μουντουφάρης είναι διπλωματούχος ξεναγός και αρχαιολόγος.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση των άρθρων ή μέρους τους χωρίς την έγγραφη άδεια του συντάκτη