Το αριστουργηματικό ρέκβιεμ του Ραφαήλ στη νεκρική του κλίνη

Στο Πάνθεον της Ρώμης σε ένα λιτό μνήμα μια επιγραφή μαρτυρεί ότι εκεί αναπαύεται ο Ραφαήλ, ο κορυφαίος καλλιτέχνης της Αναγέννησης που μας κληροδότησε αθάνατα αριστουργήματα (διαβάστε περισσότερα εδώ).

Όπως η «Μεταμόρφωση», ένα έργο γεμάτο φως, κίνηση, ζωντάνια και ομορφιά που αποτέλεσε το τελευταίο της ζωής του. Το καλλιτεχνικό ρέκβιεμ του Ραφαέλο Σάντσιο ντα Ουρμπίνο, όπως ήταν το πλήρες όνομα του βρέθηκε στο εργαστήριο του με το θάνατο του στα 1520 και καθώς αποτελούσε το τελευταίο του έργο τοποθετήθηκε στην κεφαλή της νεκρικής κλίνης του μεγάλου καλλιτέχνη.

Η «Μεταμόρφωση», αποτελούσε παραγγελία του Καρδινάλιου Ιουλίου των Μεδίκων, του μετέπειτα Πάπα Κλήμεντα VII (1523–1534) με στόχο να κοσμήσει το βωμό του καθεδρικού της Γαλλικής Ναρμπόν γνωστού ως Saint-Just-et-Saint-Pasteur de Narbonne, όπου υπηρετούσε ο ίδιος ως καρδινάλιος. To έργο στο οποίο δούλευε ο Ραφαήλ μέχρι την τελευταία του πνοή και βρίσκεται σήμερα στην Pinacoteca Vaticana των Μουσείων του Βατικανού θεωρούνταν ως τις αρχές του 20ου αιώνα η πιο διάσημη ελαιογραφία σε ολόκληρο τον κόσμο, χαρακτηρισμό που πρώτος του έδωσε στα 1577 ο Ισπανός ουμανιστής Πάμπλο ντε Κεσπέδες, ενώ υμνήθηκε από τον Τζόρτζιο Βαζάρι ο οποίος χαρακτήριζε τον πίνακα ως την «πιο όμορφη και θεϊκή δουλειά» του Ραφαήλ. Και φυσικά είχε δίκιο. Αποτελεί το επιστέγασμα της τέχνης του Ραφαήλ Σάντσιο του κορυφαίου καλλιτέχνη της ύστερης Αναγέννησης που μας έχει χαρίσει αριστουργήματα που αποτελούν τα διαμάντια στο στέμμα των Μουσείων του Βατικανού και των χώρων που έχουν την τιμή να φιλοξενούν έργα του.

Όμως ο πίνακας δεν έχει μείνει στην ιστορία της τέχνης μόνο για το μεγαλείο της πινελιάς του Ραφαήλ ή για το ότι ήταν το τελευταίο έργο του αλλά και γιατί χάρις στην ανάθεση του πίνακα ο Ιούλιος των Μεδίκων αναβίωσε τη θρυλική αντιπαράθεση μεταξύ του καλλιτέχνη και του «σούπερ σταρ» της τέχνης για την εποχή, του Μιχαήλ Αγγέλου, η οποία είχε δει σαν «στίβο» λίγα χρόνια πριν τους Παπικούς χώρους που σήμερα αποτελούν τμήμα των Μουσείων του Βατικανού (διαβάστε περισσότερα εδώ): Για τον μεν Ραφαήλ τις περίφημες «Stanze» που φέρουν σήμερα το όνομα του και για τον δε Μιχαήλ Άγγελο την Καπέλα Σιστίνα. Ο μετέπειτα Πάπας είχε παραγγείλει έναν ακόμα πίνακα, με θέμα αυτή τη φορά την ανάσταση του Λαζάρου, το Δεκέμβριο του 1516, επίσης με στόχο να τοποθετηθεί στον ίδιο Γαλλικό καθεδρικό. Το δεύτερο έργο ανατέθηκε στον Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο και θα βασίζονταν σε σχέδια του Μιχαήλ Αγγέλου.

Το «ιερό τέρας» της Αναγέννησης βρίσκονταν στη Ρώμη μεταξύ 11 και 12 Δεκεμβρίου 1516 για να συζητήσει με τον Καρδινάλιο Ιούλιο των Μεδίκων (αριστερά) και τον ξάδερφο του Πάπα Λέοντα Χ (δεξιά) τα σχέδια για την πρόσοψη της Βασιλικής του Αγίου Λαυρεντίου στη Φλωρεντία. Σε εκείνη τη συνάντηση, η οποία σημάδεψε την ιστορία της τέχνης, ο Μιχαήλ Άγγελος δέχτηκε την παραγγελία συμφωνώντας μόνο με τα σχέδια και όχι με την φιλοτέχνηση της «Ανάστασης του Λαζάρου» η οποία ανατέθηκε στο φίλο του Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο. Οι ιστορικοί της τέχνης συγκρίνοντας τις σωζόμενες αναπαραγωγές των σχεδίων του πίνακα του Ραφαήλ διαπιστώνουν ότι ο μεγάλος καλλιτέχνης άλλαξε δραματικά τη σύνθεση την οποία ξεκίνησε σχεδόν την περίοδο που ο Πιόμπο είχε ολοκληρώσει το δικό του Λάζαρο εκθέτοντας τον ανεπίσημα τον Οκτώβριο του 1518. Φαίνεται ότι ο Ραφαήλ τον είχε δει και ξεκίνησε να εργάζεται με φρενήρεις ρυθμούς για να ολοκληρώσει τη δική του παραγγελία προσθέτοντας νέες μορφές και σκηνές. Μια από τις θεωρίες που εξηγεί τις αλλαγές στη «Μεταμόρφωση» παραπέμπει στα κείμενα του Αμαντέο Μένες ντα Σίλβα, του προσωπικού εξομολογητή του Πάπα, ενός οραματικού μοναχού με μεγάλη επιρροή συν τοις άλλοις και πολιτική καθώς υπηρετούσε το Βατικανό και ως διπλωμάτης. Με το θάνατο του στα 1502 πολλά από τα κείμενα και τις ομιλίες του απέκτησαν το χαρακτήρα βιβλίου με τον τίτλο «Apocalypsis Nova» που άσκησε μεγάλη επίδραση στο Βατικανό και φυσικά τόσο στον Λέοντα Χ όσο και στον Ιούλιο των Μεδίκων. Εκεί ο ντα Σίλβα παρουσίαζε την Μεταμόρφωση ως την προδρομική απεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας και της οριστικής νίκης του σατανά, την οποία υπονοεί η δεύτερη σκηνή κάτω από τη βασική με το θαύμα της θεραπείας του δαιμονισμένου νέου.

Ο θάνατος του Ραφαήλ στις 6 Απριλίου 1520 είδε τον πίνακα μισοτελειωμένο να αποτελεί το ρέκβιεμ του ίδιου του Ραφαήλ χωρίς αυτό να εμποδίζει τον Πάπα μια βδομάδα μετά το τελευταίο αντίο στον καλλιτέχνη να εκθέτει το έργο δίπλα στην «Ανάσταση του Λαζάρου» στο Βατικανό. Το έργο συμπληρώθηκε, με τις θεωρίες να εμπλέκουν το μαθητή του Ραφαήλ, τον Τζιούλιο Ρομάνο και το βοηθό του Τζιανφραντσέσκο Πένι. Ο καθαρισμός του πίνακα τη δεκαετία του 70 διέλυσε τις αμφιβολίες ως προς το τι συμπλήρωσαν τα χέρια , πιθανότατα αυτών των δυο, με τους ιστορικούς να βλέπουν την πινελιά τους μόνο σε κάποιες από τις μορφές στο κάτω τμήμα του έργου ενώ το υπόλοιπο είναι καθαρά δημιούργημα του Ραφαήλ. Η «Μεταμόρφωση» δεν ταξίδεψε τελικά ως την Ναρμπόν για να κοσμήσει τον καθεδρικό της καθώς ο Ιούλιος αποφάσισε να κρατήσει τον πίνακα δίνοντας εντολή να τοποθετηθεί στα 1523 στο βωμό της εκκλησίας του Αμαντέο Μένες ντα Σίλβα, τον Άγιο Πέτρο στο Μοντόριο της Αιώνιας Πόλης μέσα σε ένα πλαίσιο του Τζιοβάνι Μπαρίλε που θεωρείται πια χαμένο.

Στα 1797 το έργο απομακρύνθηκε από τα Γαλλικά στρατεύματα του Ναπολέοντα και μεταφέρθηκε μαζί με άλλα 99 έργα από το Βατικανό στο Λούβρο το οποίο είχε ανοίξει λίγα χρόνια πριν, στα 1793, τις πύλες του. Ο Ραφαήλ αποτελούσε για την εποχή τον βασικό εκφραστή των καλλιτεχνικών ιδεωδών της Γαλλίας ασκώντας τεράστια επίδραση σε καλλιτέχνες όπως ο επίσημος ζωγράφος του Ναπολέοντα ο Ζακ-Λουί Νταβίντ και οι μαθητές του με αποτέλεσμα ο Μπαρόν Αντουάν Ζαν Γκρός, μέλος της επιτροπής που είχε συστήσει ο Ναπολέοντας για τη λεηλασία καλλιτεχνικών θησαυρών να βγει στο … κυνήγι για κάθε γνωστό έργο του Ραφαήλ στην Ευρώπη. Το Νοέμβριο του 1798 η «Μεταμόρφωση» παρουσιάζονταν στο κοινό στο Grand Salon του Λούβρου όπου βρίσκονταν επίσης ως «λάφυρα» το σύμπλεγμα του Λαόοκοντα, ο Απόλλων του Μπελβεντέρε και άλλα αριστουργήματα του Βατικανού. Στις 4 Ιουλίου 1801 το Λούβρο διοργάνωσε μια μεγάλη έκθεση στην Grande Galerie αφιερωμένη στο Ραφαήλ με 20 έργα του, η οποία έδωσε την ευκαιρία σε μεγάλους καλλιτέχνες, ανάμεσα τους ο κορυφαίος Βρετανός τοπιογράφος, ο ρομαντικός Τζόζεφ Μάλορντ Ουίλλιαμ Τέρνερ, να μελετήσουν την πινελιά και την έμπνευση του Ραφαήλ. Με την πτώση του Ναπολέοντα, στα 1815, οι προσπάθειες του Πάπα Πίου VΙΙ, του διάσημου γλύπτη Αντόνιο Κανόβα και του Μαρίνο Μαρίνι είχαν σαν αποτέλεσμα η «Μεταμόρφωση» μαζί με άλλα 66 έργα να επιστρέψουν στο Βατικανό και να εκτεθούν στο Αποστολικό Ανάκτορο, τα Διαμερίσματα του Βοργία, απ΄ όπου μεταφέρθηκαν στη σημερινή τους θέση, την Πινακοθήκη του Βατικανού.

Το έργο που αποτυπώνει τις πιο σημαντικές από τις καλλιτεχνικές αρετές του Ραφαήλ άσκησε και συνεχίζει να ασκεί τεράστια επίδραση, με πολλά αντίγραφα και αναλύσεις που αναγνωρίζουν τα πρώτα βήματα του μανιερισμού που θα αποθέωνε με την πινελιά του ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, φυσικά το αποκορύφωμα της Αναγέννησης, το μεγαλείο των φωτοσκιάσεων του chiaroscuro, τους έντονους συμβολισμούς σε όλα τα στοιχεία του έργου και φυσικά στις επιλογές των χρωμάτων καθώς και την έλευση του μπαρόκ με τη δραματική ένταση που εκφράζουν οι μορφές. Μεταξύ αυτών που έχουν υμνήσει το έργο στο διάβα των αιώνων είναι και ο Μάρκ Τουέιν ο οποίος το είδε στα 1869 καταγράφοντας τον ενθουσιασμό του μπροστά στο μεγαλείο της πινελιάς του Ραφαήλ.

Χένρι Νέλσον Ο Νιλ «Οι τελευταίες στιγμές του Ραφαήλ» 1866, Ελαιογραφία. Μουσείο και πινακοθήκη Μπρίστολ

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση των άρθρων ή μέρους τους χωρίς την έγγραφη άδεια του συντάκτη